İŞ MAKİNALARINDA KORUYUCU YAPILAR

1. GİRİŞ
   Bu yazıda, iş makinalarında, kaza durumunda operatörlerin korunmasını sağlamak amacıyla tasarlanmış güvenlik sistemleri olan ROPS (Roll Over Protective Structure – Devrilmeye Karşı Koruyucu Yapı), FOPS (Falling Object Protective Structure – Düşen Nesnelerden Koruyucu Yapı) gibi koruyucu yapılar ile iş kazalarının olmaması için yapılması gerekenler konusuna kısaca değinilmiştir.
2. KONUYLA İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELERDEN BAZILARI
   2.1 Makina Emniyeti Yönetmeliği (2006/42/AT) [1]
   Bu yönetmeliğin amacı; makinaların, usulüne yöntemlerine uygun şekilde kurulduğunda, bakımı yapıldığında ve kendinden beklenen amaçlar doğrultusunda ehil ve yetkili kişiler tarafından kullanıldığında, insan sağlığına, ve güvenliğine ve durumuna göre evcil hayvanlara veya mallara zarar vermiyorsa, piyasaya arz edilmelerini ve hizmete sunulmalarını sağlamak için, tasarım ve imalat üretim aşamasında uyulması gereken temel emniyet güvenlik şartları ile takip edilmesi izlenmesi gereken uygunluk değerlendirme prosedürlerini ve uygunluk değerlendirmesi yapacak onaylanmış kuruluşların görevlendirilmesinde dikkate alınacak asgari kriterleri en düşük düzey ölçütleri düzenlemektir.
   Kısaca, makina üreticisinin güvenli bir makina üretebilmesi için uyması gereken kurallar, bu yönetmelikte belirtilmiştir.
   2.2 İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği [2]
   Bu yönetmeliğin amacı, iş yerinde iş ekipmanlarının kullanımı ile ilgili sağlık ve güvenlik yönünden uyulması gerekli asgari şartları belirlemektir.
   Bu yönetmelik ayrıntılı incelendiğinde, kök yönetmelik olarak Makina Emniyeti Yönetmeliği’nin kullanıldığı ve bazı konuların aynen bu yönetmelikte de yer aldığı görülebilir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) tarafından yapılan İSG Uzman Sınav Sorularında da, Makina Emniyeti Yönetmeliği’nden de sorular sorulduğu bilinmektedir.
   İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Madde 4 Tanımlar kısmından bazılarına bakacak olursak;

• İş ekipmanı: İşin yapılmasında kullanılan herhangi bir makine, alet, cihaz, teçhizat, tesis ve tesisatı,
• İş ekipmanının kullanımı: İş ekipmanının çalıştırılması, durdurulması, kullanılması, taşınması, tamiri, tadili, bakımı, devreye alınması, hizmete sunulması ve temizlenmesi gibi iş ekipmanı ile ilgili her türlü faaliyeti,
• Bakım: İş ekipmanında ve bileşenlerinde yapılan her türlü revizyon, tamir, değişim, ayar, arıza giderme, temizlik ve kalibrasyon lerinden herhangi birisinin veya birkaçının birlikte uygulandığı işlemi,
• Muayene: İş ekipmanlarının bir veya birden çok özelliğinin ölçüm, inceleme ve/veya deneme yöntemiyle bu Yönetmeliğin, ürünün ilgili standardının ve/veya imalatçının belirlediği ve/veya risk değerlendirmesi sonucu belirlenmiş teknik kriterlere göre durumunun kontrol edildiği faaliyetleri,
• Operatör: İş ekipmanını kullanma konusunda yetkin olan çalışan veya çalışanları,
• Periyodik kontrol: İş ekipmanlarının, bu Yönetmelikte öngörülen aralıklarda ve belirtilen yöntemlere uygun olarak yetkili kişilerce yapılan muayene ve/veya test faaliyetlerini,
  biçiminde tanımlanmış olduğu görülmektedir.
  Aynı yönetmeliğin EK-3, Bakım, Onarım ve Periyodik Kontroller İle İlgili Hususlar, Tablo-6’da da, iş makinalarının periyodik kontrol süreleri ile ilgili olarak kontrol kriterleri verilmiştir.
  2.3 İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği [3]
  Bu Yönetmeliğin amacı, iş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılacak risk değerlendirmesinin usul ve esaslarını düzenlemektir.
  Madde 4’te verilen tanımların bazıları ise;
  Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimalini,
  Risk değerlendirmesi: İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmaları,
  Önleme: İş yerinde yürütülen işlerin bütün safhalarında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili riskleri ortadan kaldırmak veya azaltmak için planlanan ve alınan tedbirlerin tümünü, ifade etmektedir.
  Yönetmeliğin Madde 5 inde İşverenlerin yükümlülüğü belirtilmiş ve ;
  İşveren; çalışma ortamının ve çalışanların sağlık ve güvenliğini sağlama, sürdürme ve geliştirme amacı ile iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır,
  denilmiştir.
  2.4 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu [4]
  İSG Kanununda, işverenin genel yükümlülüğü kesin bir şekilde belirtilmiş olup, bunlardan bazıları;
• Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar.
• İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar.
  biçimindedir.
  2.5 Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği [5]
  Bu yönetmeliğin amacı, yapı işlerinde alınacak asgari iş sağlığı ve güvenliği şartlarını belirlemektir.
  2.6 Araçların İmal, Tadil ve Montajı (AİTM) Hakkında Yönetmelik [6]
  Bu yönetmeliğin amacı, 13/10/1983 tarihli ve 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu hükümleri uyarınca, araçların yapım ve kullanım bakımından karayolu yapısına ve trafik güvenliğine uyma zorunluluğunu yerine getirmek üzere; karayolunda seyredecek araçlara bu Yönetmeliğe göre uygunluk onayı verilmesine ilişkin usul ve esaslar ile ülkemiz için tip onayı yönetmeliklerindeki hükümlere ilave olarak uygulanacak hükümleri düzenlemektir.
  AİTM Yönetmeliği, iş makinalarını kapsamaz. Ancak özellikle şantiyelerde, bir kaynakçı tarafından eski çıkma parçalar da kullanılarak, şantiyenin kendi olanaklarıyla üretilen römorklar (su tankı, yakıt tankı gibi) şantiye alanında-şantiye trafiğinde kullanılmakta ve kazalara neden olabilmektedir.

.7 İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik [7]
İş güvenliği uzmanlarının görevlerinden bazıları aşağıda belirtilmiştir;

• İşyerinde yapılan çalışmalar ve yapılacak değişikliklerle ilgili olarak tasarım, makine ve diğer teçhizatın durumu, bakımı, seçimi ve kullanılan maddeler de dâhil olmak üzere işin planlanması, organizasyonu ve uygulanması, kişisel koruyucu donanımların seçimi, temini, kullanımı, bakımı, muhafazası ve test edilmesi konularının, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına ve genel iş güvenliği kurallarına uygun olarak sürdürülmesini sağlamak için işverene önerilerde bulunmak.
• İş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili alınması gereken tedbirleri işverene yazılı olarak bildirmek.
  2.8 7223 sayılı Ürün Güvenliği ve Teknik Düzenlemeler Kanunu [8]
  Bu kanunun amacı, ürünlerin güvenli ve ilgili teknik düzenlemelere uygun olmasını sağlamak; piyasa gözetimi ve denetiminin esasları ile yetkili kuruluşların görevlerini ve iktisadi işletmeciler ile uygunluk değerlendirme kuruluşlarının yükümlülüklerini belirlemektir.
  Bu kanun, piyasaya arz edilmesi hedeflenen, arz edilen, piyasada bulundurulan veya hizmete sunulan tüm ürünleri kapsar.
  Ürün güvenliği de, önemli bir sorun olarak ortaya çıkmakta, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, saptadığı uygunsuz ürünleri “Kamuoyuna Duyuru” şeklinde gazetelerde de duyurmaktadır.
  Buradan da görüleceği üzere güvenli kullanımdan önce, öncelikle ürünün güvenli olarak üretilmesi gerekir. Bakanlığın piyasa gözetimi ve denetimini daha yoğun yapması gerekliliği gazetelerdeki bu “Duyuru” lardan da anlaşılmaktadır.

3. TANIMLAR VE YAŞANILAN SORUNLAR
   Makina Emniyeti Yönetmeliğinde üreticinin uyması gereken konulardan birkaçı da aşağıda belirtilmiştir.
   3.1 Yuvarlanma ve Devrilme:
   Üzerinde sürücü, operatör/operatörler ya da başka kişinin/kişilerin olduğu, kendinden tahrikli makinalarda, yuvarlanma ya da devrilme riski olduğundan, riski artırmaması koşuluyla, makinaya uygun bir koruyucu yapı takılmalıdır.
   Bu yapı, kendisi üzerine yuvarlanma veya devrilme durumunda, makina üzerindeki kişi/kişiler için yeterli bir sapma sınırlayıcı hacim sağlaması gerekir.
   Bu yapının ikinci paragrafta belirtilen şartlara uygun olduğunu doğrulamak için, imalâtçı veya yetkili temsilcisi, ilgili her bir yapı tipi için uygun testler yapmalı veya yaptırmalıdır.
   3.2 Düşen Nesneler:
   Sürücü, operatör/operatörler ya da diğer kişi/kişilerin üzerinde olduğu kendinden tahrikli makinalarda, düşen nesneler veya malzemeler nedeniyle risk olduğundan, makina bu risk göz önünde bulundurularak tasarımlanmalı ve imal edilmeli ve ölçüleri imkân veriyorsa uygun bir koruyucu bir yapı ile teçhiz edilmelidir.
   Bu yapının, bir nesne veya malzeme düşmesi durumunda, makina üzerindeki kişi/kişiler için yeterli bir sapma sınırlayıcı hacim sağlaması gerekir.
   Bu yapının ikinci paragrafta belirtilen şarta uygun olduğunu doğrulamak için, imalâtçı üretici veya yetkili veya yetkili temsilcisi, ilgili her bir yapı tipi için uygun deneyleri yapmalı veya yaptırmalıdır.
   Ancak, uygulamada iş yerlerinde bazı makinalarda bu koruyucu yapılar olmaksızın, iş makinaları ile çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Yukarıdan düşen cisimlere karşı koruyucu yapı (FOPS) olması gereken bir ekskavatör ile şevlerde, tünellerde, yıkım işlerinde çalışmalar yapılmaktadır. İmalatçılar bu makinaları yalnız kabinleri ile pazarlamakta, koruyucu yapı ise isteğe bağlı (opsiyonel) olarak makinalara ek bedeller alınarak takılmaktadır. Bu durumda birçok makina, koruyucu yapı satın alınmadan veya yaptırılmadan kullanılmaktadır. Bu makinalarda elbette kabin vardır. Kabin, operatörü güneşe, yağmura, soğuğa, sıcağa, toza, gürültüye karşı korur ama şevden düşen bir kaya parçasına karşı koruyamaz.
4. ROPS VE FOPS KORUYUCU YAPILARI
   4.1 Yuvarlanma ve Devrilmeye Karşı Koruyucu Yapı (ROPS)

4.2 Düşen Nesnelerden Koruyucu Yapı (FOPS)

FOPS bağımsız bir yapı olup makinanın kabini üzerine (ROPS sertifikalı ya da sertifikasız kabin) yerleştirilir. Kabini, düşen cisimlere karşı korur.
Diğer yandan FOG (Falling Object Guard-Düşen Cisim Koruyucusu), doğrudan ROPS sertifikalı kabine iki parçalı olarak (tavan ve ön) cıvatalar ile tutturulur.
Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği,EK-4, BÖLÜM II, Açık Mekanlardaki Çalışma Yerleri Sağlamlık ve Dayanıklılık Madde 56– Kazı ve malzeme taşıma işlerinde kullanılan makine ve araçlarda sürücünün bulunduğu kısım, aracın devrilmesi durumunda sürücünün ezilmemesi ve düşen cisimlerden korunması için uygun şekilde yapılır, denilerek işverenin gerekli önlemi alması açıkça belirtilmiştir.
Buna karşın, saha çalışmalarında bu kurallara gerektiği şekilde uyulmamaktadır. Örnek olarak, 6 Şubat depremlerinden büyük yara alan Malatya’da ağır hasar gören 4 katlı bir binanın enkazının kaldırılması sırasında yıkım oluşmuş ve kepçe operatörü Resim 6’da görüldüğü şekilde enkaz altında kalmıştır [12].
6 Şubat depremlerinden büyük yara alan Malatya’da ağır hasar gören binaların yıkımına devam ediliyor. Yeşilyurt’ta 4 katlı bir binanın yıkımı sırasında ise göçük meydana geldi. Kepçe operatörü enkaz altında kalırken olay yerine çok sayıda ekip sevk edildi. Arama-kurtarma çalışmaları başlatıldı. [*]

5. SONUÇ VE ÖNERİLER
   İşverenlerin ve İş Güvenliği Uzmanlarının yukarıda belirtilen yasal düzenlemelerde belirtilen kuralları önemsemesi ve bu kurallara uygun olarak hazırlanmış iş makinalarıyla çalışmaları yürütmeleri gerekir. Bunu sağlamanın ilk koşulu, iş makinası satın alınması sırasında güvenilir makina seçimi yapılmasıdır. Bunun yanında, operatörlerin daha güvenli bir şekilde çalışabilmesi için, onların da bu konularda eğitilerek, koruyucu yapı ile desteklenmemiş iş makinalarını kullanmadan önce yöneticilerini uyarıp koruyucu takılması konusunda isteklerini belirtmeleri yararlı olacaktır.

KAYNAKÇA
1. Makina Emniyeti Yönetmeliği (2006/42/AT), Resmi Gazete 28.9.2014, 29133
2. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği, Resmi Gazete 4.2.2024, 32450
3. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği, Resmi Gazete 29.6.2012, 28512
4. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, Resmî Gazete 30.06.2012, 28339
5. Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, Resmî Gazete 31.12.2018, 30642 4.Mükerrer
6. Araçların İmal, Tadil ve Montajı Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete 29.12.2023, 32414
7. İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik, Resmî Gazete 27.12.2024, 32765
8. 7223 sayılı Ürün Güvenliği ve Teknik Düzenlemeler Kanunu, Resmî Gazete 12.03.2020, 31066
9. BirGün, 17 Eylül 2024, sayfa 11, https://www.ozgunkocaeli.com.tr/haber/21639846/cevreyi-kirleten-bu-motorlar-geri-cekiliyor, son erişim tarihi: 17.9.2023.
10. https://allrops.wordpress.com/2010/09/06/retro-fitted-excavator-rops-and-fops-built-to-international-standards/, son erişim tarihi: 11.7.2024.
11. https://weldco-beales.com/protective-structures-for-excavators/, son erişim tarihi: 11.7.2024.
12. https://www.malatyacadde.com/kepce-operatoru-yikim-esnasinda-enkaz-altinda-kaldi/89441/ , son erişim tarihi:: 24.11.2024.