YÜKSEKTE ÇALIŞMALARDA YATAY YAŞAM HATLARI

1. GİRİŞ
   Yüksekte yapılan çalışmalar, ölümle sonuçlanan iş kazaları açısından en riskli çalışmalardandır. Yüksekten düşme şeklinde olan iş kazaları, inşaat sektöründe en sık karşılaşılan ve can kaybına en çok neden olan kaza tipidir.
   SGK tarafından, en son 2023 yılında yayınlanan iş kazası istatistiklerinde, meydana gelen iş kazalarının yaklaşık dörtte birinden fazlasının (21.446) düşme şeklinde gerçekleştiği görülmektedir (Şekil 1). Can kayıpları açısından 2013 ve 2023 yılları arasındaki iş kazası sonuçlarına bakıldığında, yine düşme sonucu ölümlerin yüksek bir oranla (% 40,7) ilk sırada olduğu gözlenmektedir [1].
   Düşme durdurma sistemlerinin önemli bir bileşeni olan yatay yaşam hatları, standartlara uygun malzemelerle, kullanılacak alan ve yapının özel şartları göz önünde bulundurularak kurulmalıdır. Bunun yanında, yüksekte çalışacakların, yüksekte güvenli çalışma konusunda teorik ve uygulamalı yeterli eğitim almış olmaları sağlık yönünden gerekli tetkiklerin yapılarak yüksekte çalışmasına engel bir durum olmaması ve çalışma sırasında güvenli çalışma adımlarını izlemeleri gerekmektedir. Bunlara özen gösterilmesi, yüksekten düşme şeklindeki iş kazalarının önlenmesi açısından büyük önem taşımaktadır.

2. YATAY YAŞAM HATLARI: TANIM VE STANDARTLAR
   Yaşam hattı, yüksekte yürütülen çalışmalarda, düşmeye karşı kişisel koruyucu donanımlar kullanılırken, çalışanın güvenli bir noktaya sürekli bağlantının sağlanması amacı ile tasarlanmış düşmeye karşı koruyucu tertibatlardır [4].
   Yüksekte çalışma, seviye farkı bulunan ve düşme sonucu yaralanma ihtimalinin oluşabileceği her türlü alanda yapılan çalışma; yüksekte çalışma olarak kabul edilir [5].
   Yüksekte yapılan çalışmalarda uyulması gereken ilkeler sırasıyla şunlardır [5];
   • Yüksekte yapılması zorunlu olmayan montaj ve benzeri çalışmaların mümkün olduğunca, öncelikle yerde yapılması sağlanır.
   • Yapılacak çalışmaların önceden planlanması ve organize edilmesi, bu planlama yapılırken yüksekten düşme ile ilgili hususlara acil durum planında yer verildiğinden emin olunması sağlanır.
   • Çalışanların, çalışma yerlerine güvenli bir şekilde ulaşmaları, uygun araç ve ekipmanlarla sağlanır.
   • Toplu koruma tedbirlerinin düşme riskini tamamen ortadan kaldıramadığı, uygulanmasının mümkün olmadığı, daha büyük tehlike doğurabileceği geçici olarak kaldırılmasının gerektiği hallerde, yapılan işlerin özelliğine uygun ankraj noktaları veya yaşam hatları oluşturularak tam vücut kemer sistemleri veya benzeri güvenlik sistemlerinin kullanılması sağlanır. Çalışanlara bu sistemlerle beraber yapılan işe ve standartlara uygun bağlantı halatları, kancalar, karabinalar, makaralar, halkalar, sapanlar ve benzeri bağlantı tertibatları; gerekli hallerde iniş ve çıkış ekipmanları, enerji sönümleyici aparatlar, yatay ve dikey yaşam hatlarına bağlantıyı sağlayan halat tutucular ve benzeri donanımlar verilerek kullanımı sağlanır.
   • Yapı işleri sırasında ve yapı işleri bitirilip yapı kullanıma geçtikten sonra yüksekte yapılacak çalışmalarda kullanılmak üzere oluşturulacak yatay ve dikey yaşam hatları için gerekli olan ankraj noktaları ve yapısal düzenlemeler, projenin hazırlık aşamasında belirlenerek sağlık ve güvenlik planı ve sağlık ve güvenlik dosyasında yer alır.
   • Yüksekte güvenli çalışma donanımlarının, düzenli olarak kontrol ve bakımlarının yapılması sağlanır. Uygun olmayan donanımların kullanılması engellenir.
   • Bu alanlarda çalışanlara yüksekte çalışmayla ilgili tehlikeler, riskler, kontrol tedbirleri ve güvenli çalışma yöntemleri konularında eğitim verilir.
   • Yüksekte yapılan çalışmalar işveren tarafından görevlendirilen ehil bir kişinin gözetim ve kontrolü altında gerçekleştirilir.

Yüksekte güvenli çalışmanın ayrılmaz parçası olan yatay yaşam hatları, toplu koruma tedbirlerinin alınamadığı veya yeterli olmadığı durumlarda tercih edilmesi gereken, yüksekte çalışan personelin düşme sonrası meydana gelebilecek olumsuz sonuçları, riski en aza indirmek için tasarlanmış sistemlerdir.

Düşme riskini azaltmanın temelde iki unsuru, düşme önleme ve düşme durdurma olarak değerlendirilebilir. Düşme önleme sistemleri toplu koruma tedbirleri olarak değerlendirilebilir. Çalışma yerlerinde çalışanların güvenliği öncelikle, güvenli korkuluklar, düşmeyi önleyici platformlar, bariyerler, kapaklar, çalışma iskeleleri, güvenlik ağları veya hava yastıkları gibi toplu koruma tedbirleri ile sağlanır [5].
Düşme durdurma sistemleri ise düşme sonrası meydana gelebilecek hasarın, riskin azaltılması olarak düşünülebilir. Yatay veya dikey yaşam hatları, uygun kişisel koruyucu donanımla kullanılması halinde, düşme durdurma sistemlerine örnek verilebilir. Yüksekte çalışmalarda çoğu durumda, düşme durdurma ve düşme önleme sistemlerinin eş zamanlı kullanılması, iki tedbirden birisini kullanmaya göre, riskin azaltılmasını sağlayacaktır.
Yapı işlerinde, standartlara uygun yaşam hattı sistemleri kullanılmalıdır. Yapılan iş, çalışma ortamı ve yapısal durum dikkate alınarak, esnek veya rijit yatay yaşam hatlarının kullanıldığı sistemlerde, EN 795 ve/veya CEN/TS 16415 Standartlarına uygun özellikte yaşam hattı seçilir [5].
TS EN 795 standardı, yapıdan çıkarılması amaçlanan tek kullanıcılı ankraj cihazları için performans ve ilgili test yöntemleri için gereklilikleri belirtir. Ankraj sistemi (Şekil 4), bir ankraj noktası veya noktaları ve/veya bir ankraj tertibatı ve/veya bir eleman ve/veya bir sabitleme elemanı ve/veya bir yapısal ankraj içeren düşmeye karşı kişisel koruyucu sistemin bir parçası olarak kullanımı amaçlanmış sistemidir. Ankraj tertibatı (Şekil 5), düşmeye karşı kişisel koruyucu bir sistemin parçası olarak kullanılması, yapıdan sökülebilir olması ve ankraj sisteminin bir parçası olması amaçlanan, bir sabitleme elemanı içerebilen bir veya daha fazla ankraj noktasını veya seyyar ankraj noktalarını bünyesinde barındıran elemanların montaj işlemidir.

Bu ankraj sistemleri, EN 363’e uygun olarak kişisel düşme koruma sisteminin bileşenlerinin bağlanması için tasarlanmış sabit veya hareketli (mobil) ankraj noktalarını içerir. EN 363 Avrupa Standardı ayrıca işaretleme ve kullanım talimatları için gereklilikler ve kurulum hakkında rehberlik sağlar. Ancak Bu Avrupa Standardı aşağıdakiler için geçerli değildir;

• Aynı anda birden fazla kullanıcının bağlanmasına izin vermesi amaçlanan ankraj sistemleri,
• Herhangi bir spor veya eğlence faaliyetinde kullanılan ankraj sistemleri,
• EN 516 veya EN 517’ye uygun olarak tasarlanmış ekipmanlar,
• Ankraj tertibatı veya ankraj sistemleri dışında kullanılmak üzere monte edilmiş yapıların elemanları veya parçaları, örneğin kirişler,
• Yapısal ankrajlar.
  Ankraj tertibatı içeren ankraj sistemi örnekleri aşağıda Şekil 6’da gösterilmiştir.

1. Ankraj noktası
2. Yapı (ankraj tertibatının parçası olmayan)
3. Sabitleme elemanı
4. Ankraj tertibatı
5. Yapısal ankraj (ankraj tertibatının parçası olmayan)
6. Eleman
7. Kalıcı sabitleme (örneğin, reçine ile yapıştırma)
   TS EN 795 standardına göre 5 tip ankraj vardır. Bunlar;
   A Tipi – Sabit ve yapısal ankrajlar (Şekil 7)
   B Tipi – Mobil ankraj noktası (Şekil 8)
   C Tipi – Esnek yatay yaşam hattı (Şekil 9)
   D Tipi – Raylı yatay yaşam hattı (Şekil 10)
   E Tipi – Karşı ağırlıklı ankraj (Şekil 11)
   TSE CEN/TS 16415, bu teknik şartname, birden çok kişinin eşzamanlı olarak kullanımına yönelik ankraj tertibatları için kurallar, deney aparatı, deney yöntemleri, işaretleme ve imalatçı tarafından sağlanan bilgi için önerileri düzenler.

ullanım alanlarından bazıları;
• İnşaatlarda,
• Sandviç panel, eternit, sac, kiremit vs. fabrika/bina çatıları,
• Hangarlarda, havalimanlarında,
• Yüksekte çalışma gerektirecek bina/fabrika dış cephelerinde,
• Akaryakıt, kimyasal dolum tesislerinde,
• Araç üstü bakım ve çalışma hatlarında,
• Fabrika içi/dışı gezer vinç yollarında.

3. YAŞAM HATLARI (ANKRAJ HATLARI) İÇİN ASGARİ ŞARTLAR [5]
   Ankraj sistemi ve yaşam hatlarının kurulum ve sökümü üretici talimatları doğrultusunda özel çalışma koşulları ve riskler dikkate alınarak; kurulum, söküm ve konuyla ilgili güvenli çalışma yöntemleri hakkında eğitim almış uzman kişiler, üretici veya tedarikçi tarafından gerçekleştirilir.
   Ankrajlar ve ankraj noktaları; yaşam hatları, bağlantı halatları ve diğer düşmeye karşı koruyucu sistem bileşenlerinin, keskin, sert ve pürüzlü kenarlara, sıcak yüzeylere veya kimyasallara maruz kalmasını önleyecek şekilde konumlandırılır.
   Ankrajların ve ankraj tertibatının yerleştirileceği yapı elemanlarının, muhtemel bir düşme gerçekleştiğinde maruz kalacağı statik ve dinamik yüklere karşı koyabilecek yeterli stabilite ve dayanıma sahip olması sağlanır.
   Aşağıdaki alanlar düşmeye karşı koruma sistemleri dahilinde bağlantı noktası olarak kullanılmaz:
   • Kenar korkulukları,
   • Balkon veya kat merdiveni korkulukları,
   • Taşınabilir merdivenler veya basamakları,
   • Tesisat boruları,
   • Çatı olukları, kanallar ve diğer borular,
   • Diğer bağlantı halatları,
   • Çatı bacaları,
   • Televizyon antenleri,
   • Dayanımı yetersiz, uygun olmayan diğer noktalar.
   Yaşam hatlarının, sadece üreticisinin uygun gördüğü yaşam hattı tertibatlarıyla birlikte kullanılması sağlanır.
   Kullanılacak yaşam hattı sistemi veya bileşenleri seçilirken, korozyona sebep neden olabilecek maddeler, yüksek sıcaklık ve olumsuz hava şartları gibi hususlar dikkate alınır.
   Kullanılan yaşam hattı sistemleri veya bileşenlerinin kullanım ömrü ile ilgili üretici el kitabında belirtilen uyarı ve tavsiyeler dikkate alınır.
   Yaşam hattı ankraj noktalarının, uygulanabilir olduğu sürece düşme mesafesini azaltacak şekilde baş seviyesinin üstünde olması sağlanır. Düşme mesafesini artıracağı için ankraj noktaları mümkün olduğunca ayak seviyesinde oluşturulmaz.
   Yaşam hatları ve ankraj noktalarının konumları, çalışanların çalışma alanının her yerine güvenli bir şekilde erişebilmeleri ve düşmeleri durumunda sarkaç etkisine maruz kalmamaları gibi hususlar dikkate alınarak çalışma alanını yeterince kapsayacak şekilde planlanır ve kurulumu gerçekleştirilir.
   Birden fazla yaşam hattının bulunduğu ve çalışanların bu yaşam hatları arasında geçiş yaptığı, düşme riski olan çalışma alanlarında, çalışanların çift kollu bağlantı halatı kullanması sağlanır. Çalışanların bu geçiş esnasında geçilecek yaşam hattına bağlantı halatını taktıktan sonra, bir önceki bağlantılarını sökmeleri sağlanır.

aşam hatları; her kullanım öncesi aşağıda belirtilen hususlarda kontrol edilir:
• Yırtık veya kesik (kırık ya da gevşek halat ipliği/teli),
• Bozulmuş yüzey (ısı hasarı),
• Farklı boyut ve şekillerde halat ipliği/teli,
• Elastiklik kaybı veya halatta öbek oluşumu,
• Renk solgunluğu,
• Hasarlı veya kötü durumdaki bağlantı bileşenleri ve ankrajlar,
• Eksik veya anlaşılmayan etiketler,
• Halat gerginliğinde azalma,
• Korozyona uğramış bileşenler,
• Üretici talimatları veya kullanım kılavuzunda belirtilen diğer hususlar.
Her bir ankraj tertibatı ve yaşam hattı sistemi, üretici talimatlarına uygun şekilde yılda en az bir kez detaylı olarak kontrol edilir.
Yaşam hattı sisteminin herhangi bir düşme sonrasında kullanımı durdurularak, oluşabilecek deformasyonlara ya da dayanımındaki azalmalara karşı kontrolü gerçekleştirilir. Kontrol sonrası gerekli değişiklik ve düzenlemeler yapılmadan kullanımına izin verilmez. Değişiklik veya düzenleme yapılması mümkün olmayan ya da değişiklik yapılsa dahi güvenli hale getirilemeyecek durumda olan yaşam hattı sistemleri kullanımdan kaldırılır.
Yatay yaşam hattı, hareketli tertibat ve enerji sönümleyici içeren bağlantı halatından oluşan düşmeyi durdurucu sistemlerde olası bir düşme durumunda, çalışanın zemine çarpmaması için yaşam hattı seviyesi ile zemin seviyesi arasında aşağıdaki hususlar dikkate alınarak yeterli açıklık (Şekil 12) mesafesi bırakılır:
a) Bağlantı halatı uzunluğu, açılmış enerji sönümleyicinin uzunluğu ve esnek bir yaşam hattı kullanılmışsa hatta oluşan “V” şeklindeki sehim.
b) Tam vücut emniyet kemerinin esneme miktarı, bağlantı halatının tam vücut emniyet kemerine takıldığı nokta ile çalışanın ayağı arasındaki mesafe.
c) En az bir metre olmak üzere üretici tarafından önerilen ilave güvenlik mesafesi.

4. SONUÇ VE ÖNERİLER
   Yatay yaşam hatları, yüksekte çalışmanın vazgeçilemez güvenlik sistemleridir. İşveren ve/veya İşveren vekilleri, işin ehli uzman/uzmanlar ve işi yapan çalışanların görüşleri doğrultusunda riskleri analiz ettirmeli, çıkan riskleri ortadan kaldırmamanın bir yolu yoksa toplu koruma yöntemlerini esas alarak riskleri ortadan kaldırma yoluna gitmelidir.
   Denetim sistemi kurarak, riskler sürekli olarak izlenmeli ve güncel teknolojiyi göz önünde bulundurarak çözüm arayışında olunmalıdır. Çözümlere ve risklere ilişkin olarak, çalışanlara teorik ve/veya uygulamalı, etkin ve yeterli eğitimlerle davranış değişikliği oluşturulmalıdır.
   Bu genel öneriler doğrultusunda yüksekte güvenli çalışma özelinde, işin doğası gereği çok tehlikeli olması dolayısıyla alınacak önlemler arasında standartlara uygun olarak üretilmiş malzemelerle, bu konuda uzman çalışanlarla, bir çok husus göz önünde bulundurularak montajı yapılmış yatay yaşam hatları, giderek daha fazla önem kazanmaktadır.

KAYNAKÇA
1. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, İnşaat Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği, Sektör Hakkında, İş Kazaları. https://guvenliinsaat.csgb.gov.tr/sektor-hakkinda/is-kazalari/, son erişim tarihi: 15.06.2025.
2. İnşaat sektörü 2023 yılı iş kazası istatistiklerini inceledik (2025, 27 Şubat). 2023-İnşaat Genel Veriler- İnfografik 1.İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, İnşaat Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği. https://guvenliinsaat.csgb.gov.tr/haberler/insaat-sektoru-2023-yili-is-kazasi-istatistiklerini-inceledik/, son erişim tarihi: 15.06.2025.
3. İSİG Meclisi 2024 Yılı İş Cinayeti Raporu (2025. 26 Şubat). https://x.com/isigmeclisi/status/1894709316566880714/photo/1, son erişim tarihi: 15.06.2025.
4. Yaşam Hatları, Mevzuat ve İlgili Standartlar (2020, Mart). İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü. https://guvenliinsaat.csgb.gov.tr/media/xjdjx2o1/ya%C5%9Fam-hatlar%C4%B1-mevzuat-ve-standartlar.pdf, son erişim tarihi: 15.06.2025.
5. Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği (2013.5 Ekim). Resmî Gazete (Sayısı: 28786). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=18928&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5, son erişim tarihi: 15.06.2025.