ENERJİ PERFORMANS GÖSTERGELERİ VE DEĞERLENDİRMESİ

1. GİRİŞ
   Yeryüzünde kaynaklar az ve sınırlı olduğundan, sürdürülebilirlik, gelecek nesiller için kaynakların devamlığını veya korunmasını belirtir. Bundan ötürü, yaşam kalitesinden ödün vermeden, kaynakların dikkatli ve koruyucu bir şekilde kullanılması gereklidir. Özet olarak, sürdürülebilirlik, çocuklarımızın ve torunlarımızın daha sağlıklı yaşamlarını sürdürebilmeleri için, onların daha iyi geleceğiyle doğrudan ilintilidir [1, 2]. Bu bağlamda, son yıllarda, herhangi bir kuruluşun enerji performansının değerlendirilmesi, enerji sürdürülebilirliğine giden yolun özendirilmesine yönelik acil gereksinim ışığında, son derece önemli bir konu haline geldi [3].
   Enerji performans yönetimi, bir kuruluşun enerji verimliliğini izlemek, değerlendirmek, irdelemek ve iyileştirmek için kullanılan bir süreçtir. Bu süreç, enerji tüketimini ve enerji performansını yönetmek amacıyla, veri toplama, irdeleme, planlama ve uygulama adımlarından oluşur [4]. Enerji performans yönetiminin sağlanması, birçok yönden önem taşır. Bu yönetimle, enerji tüketiminin izlenmesi, irdelenmesi ve iyileştirilmesi yoluyla enerji tasarrufu sağlanır. Enerji verimliliği önlemleri ve stratejileri ile enerji kaynakları daha verimli kullanılarak enerji verimliliği artırılıp, enerji tüketimi azaltılarak maliyet düşürülür. Enerji performans yönetimini etkileyen farklı etkenler vardır. Enerji verimliliğiyle enerji kaynaklarının daha verimli kullanılması sağlanırken, daha az enerji tüketimiyle de, enerji maliyetleri düşürülür ve enerji kaynakları daha uzun süre kullanılabilir. Enerji performansı yönetimiyle, işletmelerin enerji performanslarını izlemesine ve iyileştirmesine yardımcı olunarak, enerjinin daha verimli kullanılmasıyla, bir yandan enerji sistemlerinin daha güvenilir çalışması sağlanır, öte yandan da iş sürekliliği ve işletmenin rekabet gücü artırılır [4-7].
   Enerji yönetim sistemleri (EnYS’leri), enerji verimliliği hedeflerine ulaşılmasında önemli bir araç olarak ortaya çıktı ve son yıllarda ISO 50001’e göre sertifikalı bir enerji yönetim sistemiyle üretim yapan şirketlerin sayısı arttı [8]. Bu bağlamda, ISO 50001 Enerji Yönetim Sistem (EnYS) standardı [9], 2011 yılında ilk defa dünya çapında ve bunun Türkçe versiyonu ise, 2013 yılında TS EN ISO 50001:2011 [10] şeklinde yayınlanmıştır. Bu standart, gönüllü küresel yönetim sistem standardı olup, kalite ve çevre yönetim sistem standartlarında olduğu gibi, performansın ve yönetim sisteminin sürekli iyileştirilmesi esasına dayanır. EnYS standardında sözü geçen performans, “enerji performansı” olup, “enerji tüketimi”, “enerji kullanımı” ve “enerji verimliliği”nin ölçülebilir sonuçlarını belirtir. Bu standardın ilk versiyonu, 2018 yılında, İngilizce olarak, EN ISO 50001:2018 [11] ve Türkçe olarak, TS EN ISO 50001:2018 [12] revize edilmiştir. Revize edilmesinin nedeni, bir kuruluşta, enerji, kalite, çevre gibi, halihazırda kurulmuş olan farklı yönetim sistem standartlarının bulunması ve uygulanması durumunda, bunların birbiriyle bütünleşik olarak uyum içinde çalışmasını sağlayan, “yüksek seviye yapı” denilen, “aynı çekirdek metin ve tanımlar içeren standart”ın oluşturulması içindir. ISO 50001’in yürürlüğe girmesinden sonra, ISO 50001’in birinci baskısı 2014 yılında [13] ve ikinci baskısı 2023 yılında [14], enerji performans göstergeleri (EnPG’leri)’nin seçimi ve ölçümü ile ilgili konuların açıklığa kavuşturulması, izleme ve kontrol yöntemlerinin doğru bir şekilde uygulanması ile genel olarak EnYS ilkelerine uyulmasında bir rehberlik sunulması amacıyla yayınlandı [3]. Her ne kadar kuruluşlar için belgelendirme zorunlu olmayıp, gönüllülük esasına dayandığından, belgenin alınmasının kesinlikle sadece içsel yararlar değil, aynı zamanda kurum için saygınlık getirdiği de göz ardı edilmemelidir [15].
   Bu çalışmada, öncelikle ISO 50001:2018 [11] ailesine genel bir bakış yapılacak ve daha sonra ISO 50006:2023 [14] bağlamında, enerji performansına odaklanılacaktır.
2. ENERJİ YÖNETİM SİSTEM STANDARTI AİLESİNE GENEL BİR BAKIŞ
   ISO 50001 ailesinin ana yapı taşını oluşturan ISO 50001 EYS standardının 17 Haziran 2011 tarihinde [9] yayınlanmasından beri, bu standardı destekleyici farklı alt standart çıkarılmıştır. Bu standartlar beş yılda bir gözden geçirilmekte ve gerek duyulduğunda yenilenmektedir. Örneğin; bazıları ISO/TS 50008:2018 [16] ve ISO 50021:2019 [17], uygulamadan kaldırıldı. Bazıları da ISO/FDIS 50002-1 [18] ve ISO/CD 50012 [19] geliştirme aşamasındadır. Şekil 1’de ISO 50001 şemsiyesi altında toplanan alt standartlar, şematik olarak gösterilmiştir [11, 18-32].

ISO 50001 EnYS standardının (aşağıda sadece standart denilecektir) bir kuruluşta oluşturulmasıyla çok sayıda yararlar sağlanır. Bunlardan bazıları aşağıda listelenmiştir [33]:
• Standartta, enerji verimliliğinden elde edilen kazançların, uzun-vadeli gider tasarruflarına yol açan, zaman içinde sürdürülebilir olmasını sağlayan, sürekli iyileştirmeye odaklanılır.
• Standart, yatırımlarla önemli getiriler sağlanarak, kuruluşları veriye dayalı analizle, gider açısından etkin enerji tasarruf projelerinin önceliklendirmesi konusunda özendirir.
• Çalışanların enerji verimliği ile ilgili girişimlerde yer alması morali artırabilir, sorumluluk duygusunu ve yaratıcı enerji tasarrufu fikirlerini özendirir .
• Verimli enerji yönetimiyle, daha fazla sürdürülebilir işletimlere katkı koyan, su ve ham maddeleri de içerecek, toplam kaynak yönetiminin iyileştirilmesine sıklıkla yol açılır.
• Standart sertifikasıyla, kuruluşların enerji verimliliği ve sürdürülebilirliğe olan bağlılıklarının göstermesiyle, onların rekabetçi pazarlarda ayrılmasına ve potansiyel olarak çevreye zihinsel olarak duyarlı alıcıları ve ortakları çekmesine yol açar.
• Standartla, kuruluşların enerjiyle ilgili mevzuatların, yasaların ve uyumluluk gerekliliklerinin daha etkin bir şekilde karşılanmasına yardımcı olunur.
• Enerji tüketiminin azaltılması ve enerji verimliliğinin iyileştirilmesiyle, kuruluşlar karbon ayak izlerini düşürebilirler ve çevresel sürdürülebilirliğe ve iklim değişiminin azaltılmasına katkı koyabilirler.
• Standartla, enerji kullanımının optimize edilmesi (en iyilendirilmesi) ve işletme verimliliğinin artırılmasına yol açan, enerji performansının sürekli olarak iyileştirilmesinin sistematik bir yaklaşımı sağlanır.
• Standartla, kuruluşların, enerji tüketiminin azaltılması ve enerji faturalarının düşürülmesine yol açan önlemlerin uygulamasına olanak sağlanarak, enerji savurganlığı ve verimsizliği olan alanların belirlenmesine yardımcı olur.
ISO 50001 ile kuruluşların aşağıdakileri yapması için bir gereklilikler çerçevesi sağlanır [34]:
• Enerjinin daha verimli kullanımı için bir politikanın oluşturulmasını,
• Politikanın karşılanması için (enerji) amaçların ve hedeflerin belirlenmesini,
• Enerji kullanımını daha iyi anlamak ve bu konuda kararlar almak için verinin kullanılmasını,
• Sonuçların ölçülmesini,
• Politikanın ne kadar iyi çalıştığının gözden geçirilmesini ve
• Enerji yönetiminin ve enerji performansının sürekli iyileştirilmesini.

3. BAZI TERİMLER
   Standartın ana başlıklarından olan, terimlerin ve tariflerin doğru bir şekilde anlaşılması büyük önem taşır. Bunların bazıları da standart içindeki bir cümlede yer alıp, “-meli, -malı” (İngilizcesinde “shall”) yapısıyla da bir gereklilik oluşturabilir. Burada sadece birkaçı üzerinde durulacaktır [2, 11]:
   a) Enerji: Çok farklı şekilde tanımlanır. Termodinamik açıdan, ısı ve iş enerjidir. Enerji verimliliği bakış açısından, “enerji tasarrufu para tasarrufudur” ilkesindeki iki tasarruf sözcüğü kaldırılırsa, “enerji paradır”, hatta “peşin para”dır [35]. ISO 50001:2018 [11]’de, enerji; elektrik, ısı, yakıtlar, buhar, sıkıştırılmış hava ve benzerleridir. Farklı kuruluşlarda tüketilen yıllık elektrik ve yakıt, ton eşdeğer petrol (TEP)’e dönüştürülerek, kuruluşlar yıllık enerji tüketimi bakımından kıyaslanabilir. Hatta yıllık enerji tüketimine göre, 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu uyarınca, kuruluşlarda enerji yöneticisi görevlendirme yükümlülüğü oluşur. Bu bağlamda, yıllık enerji tüketimi ≥ 1.000 TEP olan endüstriyel işletmeler örnek olarak verilebilir. Diğerleri ilgili kaynakta [36] verilmiştir.
   b) Enerji Performansı (EnP): Üç ana ayağı olan, enerji verimliliği, enerji kullanımı ve enerji tüketimi ile ilgili ölçülebilir sonuç veya sonuçları tanımlar.
   c) Enerji Performansı Göstergesi (EnPG): Kuruluş tarafından tanımlanan, enerji performansını ölçmek için kullanılan ölçüdür.
   d) Enerji Verimliliği: Hizmet, mal, ürün veya enerjinin çıktısının enerji girdisine oranı veya başka bir nicel ilişki olarak tanımlanır. Bu çerçevede, enerjiyle ile ilgili sistemlerde, çok sayıda verim ve etkinlik tanımları başka yerde [35] geniş kapsamlı olarak ele alınmıştır.
   e) Enerji Kullanımı: Enerji uygulamasının şekli veya türü, kullanıldığı yer. Örneğin; ısıtma, soğutma, aydınlatma, ulaşım. Enerjinin kullanıldığı tesisler, donanımlar, üretim süreçleri ve sistemler. Örneğin; pompalar, ana üretim binası, soğutma sistemleri, kazan dairesi sayılabilir.
   f) Önemli Enerji Kullanımı (ÖEK): Tesisler, sistemler, süreçler veya ekipmanlarda önemli ölçüde enerji tüketimine yol açan ve/veya enerji performansının iyileştirilmesi için önemli bir katkı sunabilecek enerji kullanımıdır.
   g) Enerji Tüketimi: Harcanan enerji miktarının, kWh, kJ, ton eşdeğer petrol (TEP), kcal gibi birimler cinsinden belirtilmesidir.
   h) Enerji Referans Çizgisi (veya Noktası veya Tabanı, EnRÇ): Enerji performansının (miktarının) karşılaştırılmasını sağlayan sayısal bir kaynaktır.
   i) Enerji Performansı İyileştirmesi (EnPİ): Enerji kullanımıyla ilgili enerji verimliliğinin veya enerji tüketiminin EnRÇ’ne kıyasla ölçülebilir sonuçlarında iyileştirmedir.
   j) Referans Çizgisi Dönemi: Raporlama dönemiyle karşılaştırma amacıyla kullanılan zaman dilimidir.
   k) Raporlama Dönemi: Enerji performansının değerlendirilmesi ve iyileştirilmesi için seçilen tanımlanmış zaman dilimidir.
   l) Enerji Amacı: Elde edilmesi gereken sonuçlardır.
   m) Enerji Hedefi: Enerji performansı iyileştirilmesinin ölçülebilir ve kısa vadeli sayısal amacıdır.
   n) İlgili Değişken: Enerji performansını önemli ölçüde etkileyen ve alışılagelen şekilde sürekli olarak değişen ölçülebilir etkendir.
   o) Statik Faktör: Enerji performansını önemli ölçüde etkileyen ve zaman zaman değişen, durgun etkendir.
   p) Enerji Tetkiki (veya Denetimi): Enerji kullanımının ve tüketiminin sistematik olarak denetlenip irdelenmesidir.
   Enerji amacı ile enerji hedefi genellikle en fazla karıştırılan iki önemli terimdir. Enerji amacı, uzun süreli ve belirlidir (iyi tanımlanmış, odaklanılmış, geniş kapsamlı ve somuttur). Enerji hedefiyle, EnPİ’nin ölçülebilir (sayısal) amacı anlaşılır. Başka bir deyişle, amacı desteklemelidir. Enerji hedeflerinde yaygın olarak kullanılan “S.M.A.R.T” veya “SMART” kısaltılmış terim (akronim) yaklaşımı kullanılır. Bu yaklaşım ile amaç ve hedef arasındaki fark, Şekil 2’de örneklerle şematik olarak gösterilmiştir [2].

4. ENERJİ REFERANS ÇİZGİSİ ÖNGÖRÜSEL YAKLAŞIMLARI VE OLUŞTURULMASI
   Enerji verimliliği çalışmalarında, kesin EnRÇ’nin öngörülmesi gerekli olup, bu aynı zamanda yatırım planlarını da etkileyebilir. ”Ölçme ve doğrulama”, EnRÇ ve enerjinin ölçülmesi sürecinin tamamını belirtir. EnRÇ’nin temel öngörüsü için ”fiziksel modelleme ve veriye dayalı modelleme” olmak üzere iki ana yaklaşım kullanılır. Fiziksel ve veriye dayalı modellerin üstünlüklerinden yararlanmak için “Hibrit (Melez) modelleme” de kullanılabilir. Şekil 3’te, EnRÇ yaklaşımlarının sınıflandırılması gösterilmiştir. Enerji tasarrufu önlemleri (EnTÖ’leri) ile enerji tüketimindeki olası artışların azaltılmasına yardımcı olunur. Bir kuruluşun EnTÖ’den, yani bakım ve iyileştirme yöntemlerini uygulamadan önce ve sonra, ne kadar enerji tüketeceği arasındaki fark, enerji tasarrufu olarak tanımlanır. İlki, bir hizmet sayacından etkili bir şekilde elde edilebilir; ancak “EnRÇ” olarak bilinen ikincisi, yalnızca öngörülebilir. EnRÇ değeri, gelecekte kendisiyle karşılaştırma yapmak için bir ölçüt oluşturmak amacıyla enerji tüketimini belirli bir ayrıntı düzeyinde ölçme eylemidir [37,38].

EnRÇ’nin seçimi aşağıdakilerden etkilenir [39]:
• Güvenilir verinin olduğu dönem (periyot),
• Enerji iyileştirmelerine başlamadan önceki bir dönemin belirlenmesi,
• Aktif enerji yönetiminin ne zaman başladığının belirlenmesi,
• Paydaş ve/veya belgelendirme kuruluşu zorunluluklarının yerine getirilmesi ve
• Enerji performansı ölçümü için kullanılan EnPG’leri.
EnRÇ’nin oluşturulmasında farklı yaklaşımlar kullanılabilir. Altı aşamadan oluşan biri, Şekil 4’te gösterilmiştir [40, 41]. Her bir aşama, ilgili kaynakta [41] geniş kapsamlı olarak ele alınmıştır.
EnRÇ oluşturmanın başka bir aşaması ise, Şekil 5’te gösterilmiştir [42].

nRÇ’nin süresi, belirli bir süre boyunca değişkenlere en iyi uyanı belirlemek için kullanılan regresyon analizi gibi, istatiksel yöntemler ile birlikte iş durumuna bağlı bilgiye dayalı seçilir. Bu süre, bir yıldan başlayıp, çoklu yıllara kadar aralıkta değişebilir [40,41]. EnRÇ dönemi, işletme düzenlerindeki (üretimdeki mevsimsellik, hava durumu düzenleri ve benzerleri) değişkenliğin EnPG ve EnRÇ tarafından hesaba katılmasını sağlayacak kadar uzun olmalıdır [14]. Aşağıda, EnRÇ süresinin seçiminde göz önünde bulundurulması gereken bazı konular belirtilmiştir [14, 40, 41].
Bir Yıldan Az: Enerji tüketiminin yıl boyunca kararlı olduğu ve mevsimsel çalışan kuruluşlarda (örneğin; bir sebze konserve fabrikası, kayak merkezi) bir yıldan az EnRÇ süresi seçilebilir. Kısa EnRÇ süreleri, yeterince güvenli olmayan veya tarihsel veriler olmadığı durumlar için veya şirketin kültürü, politikası veya işlemlerinde değişimler olduğu zaman da gerekli olabilir.
Bir Yıl: En yaygın EnRÇ süresi budur; çünkü çoğunlukla enerji tüketiminin bir önceki yıldan azaltılması gibi enerji yönetimi işinin amaçlarına uyar. Çok çeşitli hava koşullarının veya iş çalışma döngüleri yakalanabilir.
Bir yıllık dönem, kuruluşun bütçeleme veya diğer gereksinimlerine bağlı olarak, takvim yılı veya mali yıl olabilir. Bir yıllık süre, yetiştirme sezonuna dayalı üretilen gıda işletmeleri için veya okul yılından önce üretim yapan tekstil üreticileri için uygun olabilir.
Bir Yıldan Fazla: Mevsimsel durumlar ve iş eğilimleri, çoklu yıllı bir EnRÇ’ni en iyi duruma getirmek için birlikte irdelenebilir. Özelikle, belirli bir isteğe göre ayarlanmış çok yıllı EnRÇ’si süreleri, her yıl birkaç ay, bir işin üretildiği ve daha sonra yılın geri kalanı için göreceli olarak durağan olduğu, son derece kısa yıllık üretim çevrimleri için yararlıdır.

5. ENERJİ PERFORMANS GÖSTERGESİ
   Enerji performansı göstergeleri (EnPG’leri veya indisleri veya ölçütleri), enerji performansının nicel ölçümleri olup, enerji kullanımı, enerji tüketimi ve enerji verimliliğindeki iyileştirmeleri belirlemek için kullanılır. Bunlar, EnYS içinde çeşitli düzeylerde tanımlanabilir. Örneğin, EnPG’leri tüm kuruluş düzeyinde veya belirli bir tesis, donanım, sistem veya süreç düzeyinde oluşturulabilir [39].
   Enerji performansı iyileştirilmesi farklı şekillerde gösterilebilir [42]:
   • Üretimin sabit kaldığı veya artmakta olduğu halde enerji tüketiminin düştüğünü kanıtlayarak. EnPG iyileşiyor.
   • Yaşlanma ve aşınma süreçlerine ve dolayısıyla tesis ve donanımın enerji verimliliğindeki düşüşe karşı koymak için bakım önlemleri alarak. EnPG sabit kalır.
   • Uygulanan bir enerji verimliliği önlemi yoluyla elde edilen enerji tasarruflarını doğrulamak için hesaplamaları veya metrolojiyi kullanarak.
   • Üretim düzeyleri artarken ve bu nedenle toplam enerji tüketimi de genellikle artarken, iyileştirilmiş enerji performansının veya düşen bir EnPG’nin kanıtı.
   EnPG’leri her zaman farklı deyişler (yük, talep, enerji tasarrufu, enerji kullanımı, enerji tüketimi ve elektrik gibi) ve zaman adımlarını (pik, yıllık, aylık, günlük veya saatlik) içerir. Yük etkeni, yıllık yük ve enerji kullanım yoğunluğu, enerji tüketimini hesaplamak için yaygın olarak kullanılır [43].
   EnPG’leri tipik olarak aşağıdaki üç biçimin birinden oluşturulur [39]:
   Tek Bir Gösterge: Ekipman, sistem veya işlem, diğer değişkenlerden etkilenmiyorsa veya ilgili değişkenler sabitse, enerji performansını belirlemek ve izlemek için genellikle, örneğin tüketim gibi tek bir gösterge yeterlidir.
   Bir Oran veya Birim Başına: Örneğin kWh/m2 veya kJ/kg veya kJ/birim gibi farklı çıktı düzeylerinde veya benzer bir işlemin farklı konumlarında zaman içinde karşılaştırmalar yapmak için EnPG kullanılabilir. Bu EnPG’lerinde tipik olarak enerji tüketimi, maliyet veya çevresel etki uygun bir kurumsal çıktıyla ilişkilendirilir.
   İlgili Değişkenleri Hesaba Katan Daha Sayısal Bir Model: Bir modelle, işlemsel çalışmalar ile enerji tüketimi arasındaki ilişkiyi doğru bir şekilde temsil etmek için, tek bir gösterge veya basit orandan daha anlamlı bir enerji performansı ölçümü sağlanabilir. Bu durumda, enerji tüketimini öngörmek için birden fazla etkenin kullanıldığı daha karmaşık modeller gerekebilir.
   EnPİ’nin izlenmesi, raporlanması ve gösterilmesinde, farklı yöntemler kullanılır [14]. Bu yöntemlerde karşılaştırmalar, EnPG’nin raporlama dönemindeki değeri (EnPGR) ile EnRÇ’deki (EnPGEnRÇ) değerinin birbiriyle, fark (EnPGR – EnPGEnRÇ), yüzde değişimi ((EnPGR – EnPGEnRÇ)/EnPGEnRÇ), oransal (EnPGR/ EnPGEnRÇ) ve yüzdesel ((EnPGR/ EnPGEnRÇ).100) bazında yapılır.
   Termodinamikteki bir sistem, incelenmekte olan evrenin belirli bir bölümünü belirtmek için kullanılır. Bu belirtilen sistemin dışındaki her şey çevre olarak adlandırılır. Sınır, sistem ve çevre arasında bir ayrım görevi görmekte olup sistem ile çevre arasındaki enerji ve kütle transferinin gerçekleştiği bölgedir. Sınır, söz konusu sisteme bağlı olarak sabit veya hareketli, gerçek veya hayali olabilir.
   ISO 50006:2023 [14]’de sınır, “Belirtilen bir amaç için işletme tarafından tanımlanan fiziksel, sanal ve/veya organizasyonel sınırlar” olarak tanımlanır. Bir süreç, bir dizi süreç, bir yer, tüm kuruluş ve bir kuruluşun denetimi altındaki çoklu yerler, sınıra örnek gösterilebilir. EnPİ’nin belirlenmesi sırasında, göz önüne alınan sistemdeki verimsizliğin ortaya çıkarılması büyük önem taşır.
   Enerji yönetiminde sınırın enerji verimliliği değişimini değerlendirmek için, sınırın belirlenmesi gereklidir. Sistem, enerji yönetiminin gerekliliklerine bağlı olarak bir aygıt, bir üretim hattı veya tüm fabrika olabilir. Enerji Yönetimli Ünite (EYÜ), üretim sistemlerinde kapsamlı enerji yöntemleri sağlayan ve sistemin sınırını belirlemeyi olası kılan enerjiyle ilgili işlevsel bölümleme olarak önerildi.

EYÜ, yönetimin amacına göre enerji yönetiminin sınırı olarak esnek olarak tanımlanabilir. Şekil 6’da, EYÜ’nün tanımları şematik olarak gösterilmiştir [44]. EYÜ1, tüm kuruluş için tanımlanırken EYÜ2 üretim hatlarını da kapsayan bir fabrika için tanımlanır. EYÜ3 birkaç donanımın, sıra gözetmeksizin yapılan seçimi (kombinasyonu) için belirtilir. EYÜ4’de ise tek bir aygıt göz önüne alınır. EnPİ sürecinde bir üretim sisteminin en verimsiz bölümünü bulmak önemlidir. EYÜ kavramı, EYÜ’nin esnek bir şekilde ayarlanmasıyla, bölüme odaklanmak için etkin olarak kullanılabilir.
Sınırın uygulamasına gelince, tüm sistemden başlayarak ÖEK olan donanıma kadar, aşama aşama sınır daraltılarak, EnPG sınırı oluşturulur [14]. Tablo 1’de örnek olarak gösterildiği gibi [44], ÖEK donanım(lar), ÖEK tesisi ve tüm sistem için farklı EnRÇ’lerine dayanan EnPG’leri oluşturulup kullanılabilir.

Tablo 1. Bir Petrol Rafineri Tesisindeki EnPG’leri Örneği [44]

ÖEK donanımına daraltılmış sınırların şematik görünüşü Şekil 7’de verilmiştir. EnPG sınırları bölünürken, bölünmelerin en az sayıda olmasına, sınırın önce iki kısma (ÖEK ve diğer) bölünmesine, işlem bazında bölünen ve aynı şekilde işletilen tesislerin birlikte gruplandırılmasına dikkat edilmelidir [14].
Bir buzdolabının kalbi kompresör veya bir kazanın kalbi brülör yaklaşımı çerçevesinde, EnYS’de, enerji performansının sürekli iyileştirilmesinin amaçlandığı göz önüne alındığında, EPG’leri, EnYS’nin kalbi niteliğindedir. Şekil 8’de, EnPİ, EnP, EnRÇ ve enerji hedefi arasında ilişki şematik olarak gösterilmiştir [14].

EnP, EnRÇ ve enerji hedefi arasında ilişki Şekil 8’de gösterilmiştir [14]. EnPG basit bir ölçüt ise (örneğin tüketim) veya bir oran (örneğin özgül enerji tüketimi kJ/kg) ise, enerji performansı mevcut EnPG ile EnRÇ karşılaştırılarak ölçülür. Karşılaştırma yapıldığında farklı performans sonuçlarını temsil eden en az dört olası sonuç ortaya çıkabilir [39]:
• Referans değerle karşılaştırıldığında EnPG, enerji performansındaki iyileşmeyi gösterir.
• EnRÇ’ne kıyasla EnPG, enerji performansındaki bozulmayı gösterir.
• Referans değerle karşılaştırıldığında EnPG, enerji performansında bir değişiklik olmadığını gösterir veya
• EnPG ve EnRÇ, göreli değerlerinde fark edilebilir bir model göstermez (Bu, sabit olduğu varsayılan bir faktördeki değişimi veya göstergede hesaba katılmayan değişkenlerin varlığını gösterebilir).
EnRÇ, enerji performansının karşılaştırılması için temel oluşturduğundan, genellikle zaman içinde sabit kalır; ancak EnRÇ’nde aşağıda belirtilen durumlarda ayarlamalar yapılır [39]:
• EnPG’leri artık kurumsal enerji kullanımını veya tüketimini doğru bir şekilde yansıtmadığında,
• Süreçte, operasyonel modellerde veya enerji sistemlerinde büyük değişiklikler olduğunda veya
• Önceden belirlenmiş bir yönteme göre.
EnPG yaklaşımını geliştirmek için gerekli olan altı işaret aşağıda listelenmiştir [45]:
• Kuruluşun, güncelleme veya yeniden gözden geçirip düzeltme (revizyon) olmaksızın yıllarca aynı enerji performansı muhasebe sürecini sürdürmesi.
• Enerji verimliliği önlemlerinin etkilerinin göstergelerde net bir şekilde görülmemesi.
• Enerji performans gösterge grafiklerinin, iniş ve çıkışlarını açıklamak için çok fazla yorum yapılmaması.
• Tesiste enerji performansını hangi değişkenlerin etkilediğinden emin olunmaması ve bu nedenle bunların dikkate alınmaması.
• Normalleştirilmiş göstergelerin kullanılması, ancak performansın düzenli olarak izlenmemesi ve beklenmeyen sapmalara karşı tepki verilmemesi.
• Tesisteki güvenlik olaylarının ve donanım arızalarının daha sık meydana gelmesi.

6. NORMALLEŞTİRME
   Bir EnPG’nin kullanılması, herhangi bir enerji yönetimi sürecinin yanı sıra herhangi bir EnPİ projesinin başarısıyla veya başka bir şekilde izlenmesi için de gereklidir. “Normal”den olan değişiklikleri hesaba katmak için normalleştirmek de, bu çalışmada büyük önem taşır [46].
   Enerji stratejisinin başarılı olmasında, enerji çalışmalarının temel bir değerlendirmesinin öncelikle yapılması gereklidir. Termodinamik bakış açısından, tüm kuruluş için aşağıdaki enerji eşitliği (balansı) kullanabilir [47]:
   Depolanan Enerji= Dışarıdan Sağlanan Enerji-
   Kullanılan Enerji+ Kendi Kendine Üretilen
   Enerji – Enerji Kayıpları (1)
   Depolanan enerji veya kendi kendine üretilen enerji yoksa enerji eşitliği aşağıdaki şekle indirgenir.
   Dışarıdan Sağlanan Enerji=Tüketilen Enerji+
   Enerji Kayıpları (2)
   ISO 50001’de, enerji tüketimi ile enerji kullanımı sözcüklerinin, daha önce açıklandığı gibi, birbirinden farklı olduğuna dikkat edilmelidir. Bunun yanı sıra, termodinamik açıdan da, enerjinin ne üretildiği ne de tüketildiği, bir şekilden diğer bir şekle dönüştüğü, üretilenin entropi olduğu ve tüketilenin (yok olanın) de ekserji olduğu göz ardı edilmemelidir.
   “Dışarıdan Sağlanan (Tedarik edilen) enerji” terimi, kamu hizmeti şirketlerinden satın alınan enerjiyi açıklar. Daha çok enerji satın almak zorunda kalınmaması için, enerji tüketimini ve enerji kayıplarını da azaltmak gerekir. Normal yükü, temel yükü ve tepe (pik) yükünü azaltarak, enerji tüketimi azaltılabilir. Çoğunlukla normal yük “normalde” üretim sürecine bağlıdır. Bu, sistemlerin en uygun şekilde çalışması, enerji tüketiminde bir azalma demektir. Sistemlerin kendi içindeki enerji verimliliğini artırarak (örneğin, daha verimli motorların kullanılması) enerji kayıplarını azaltılabilir. Tüm bu etkenler, daha iyi enerji tüketimine veya daha yüksek tüketime (tüketilen enerji başına üretilen malların artmasına) yol açabilir. Enerji hedeflerine ulaşmak için net yönergelere ve yöntemlere gerek duyulur. ISO 50006 [14] ve ISO 50015 [28]’de, daha iyi enerji planlaması ile enerji ile ilgili performansın daha iyi irdelenmesi ve değerlendirilmesine katkıda bulunan yöntemler geliştirmiştir. Bu yöntemler aynı zamanda ISO 50001: 2018 [11] gerekliliklerini karşılamayı da sağlar [47].
   Birim çıktı (örneğin; kg ürün) başına enerji tüketimi göstergesi, yani etkileyen etken üretim hacmine göre zaten normalleştirilmiştir: Daha fazla ürün, daha fazla enerji. Bu düşünceyle ilgili sorun, üretim hacminin istenen normalleşmesinin genellikle tamamlanmamış olmasıdır. Bu sorunun çözümü, beklenen bir değerin tanıtılmasında yatmaktadır. EnRÇ modeline veya regresyon fonksiyonuna göre, bu beklenen enerji tüketimi değerleri, ölçülen gerçek enerji tüketimi ile karşılaştırılır. Farklı yük dönemlerinden elde edilen tüketim değerleri karşılaştırılabilir. Uygun bir EnPG, ölçülen enerjinin ve beklenen değerin oranından veya normalleştirilmiş enerji tüketiminden kaynaklanır [47].
   EnPG=Ölçülen Enerji/Beklenilen Enerji (3a)
   EnPG=Eölçülen/Ebeklenilen (3b)
   EnPG < 1 bir iyileştirmeyi gösterirken, EnPG > 1 bozulmaya işaret eder.
   Enerji performansının hesaplanmasında, normalleştirilmiş EnPG’leri ve EnRN’ların kullanılması büyük önem taşır. Normalleştirme işlemiyle, enerji performansını eşdeğer koşullar altında karşılaştırmak için, ilgili değişkenler ile ilgili enerji tüketim verisinin modellenmesi anlaşılmalıdır [13, 14].

Tablo 2. Enerji Tüketimi ve Enerji Verimliliğinin Modellenmesi Şekilleri ([4]’den uyarlandı)

EnPG’lerinden olan enerji tüketimi veya enerji verimliliğinin uygun bir enerji modeli kullanılarak, kuruluş tarafından normalleştirilmesi gereklidir. PG, lineer regresyon kullanılarak, enerji tüketimi ile ilgili değişkenler arasındaki matematiksel bir modelle belirlenebilir. Bu bağlamda, beklenilen enerji tüketimi veya beklenilen enerji verimliliğini hesaplamak için bir enerji modelinden yararlanılır.
Tablo 2’de, enerji modellerinin farklı hesaplama şekilleri gösterilmiştir [14].
Normalleştirme işleminde, ilgili değişkenler ve durgun (statik) etkenlerin belirlenmesi büyük önem taşır. İlgili değişkenler, ölçülebilir olmalıdır ve bazıları sürekli olarak değişir. Bunlar, tüketimin değişmesine neden olur veya bir şekilde ilişkilidir. Bazen enerji etkenleri olarak da adlandırılır. Durgun bir etken olmayıp, genellikle enerji yöneticisinin/ekibinin denetimi dışındadır. İlgili değişkenlere örnek olarak; hava koşulları (sıcaklık, nem, ısıtma/soğutma derece gün), çalıştırma koşulları (iç hava sıcaklığı, ışık düzeyi), çalışma saatleri, üretimle ilgili değişkenler (ürün hattı hızı, ürün çıktısı, ürün değişikliği), girdi miktarları ve nitelikleri, su tüketimi, buhar miktarı ve benzerleri sayılabilir. Durgun etkenler, sürekli olarak değişmezler (örneğin; yüzey alanı). Bunlar, ürün tipindeki değişim, günlük vardiyadaki değişimler, binada oturanların sayısının değişimi, binanın yüzey alanının değişimi, kurulu donanımların tasarımı ve tesisin büyüklüğüdür.
Bağımsız değişkenlerin temel model öngörülen başarımını ve etkilerini değerlendirmek için kullanılan başarım ölçütleri (metrikleri) Tablo 3’de gösterilmiştir [38, 48, 49].

7. SONUÇ
   Bu yazıda, öncelikle ISO 50001 EnYS standardı ailesine genel bir bakış yapıldı, daha sonra kullanılan bazı terimler üzerinde duruldu. Bundan sonra, EnRÇ ve EnPG’lerinin modellenmesi açıklandı. Son olarak, EnPG’lerinin nasıl normalleştirileceği belirtildi. Bu çalışmadan elde edilen bazı ana sonuçlar aşağıda listelenmiştir:
   a) ISO 50001 ailesi standartları ile uğraşırken, bunların dilini, başka bir deyişle burada kullanılan terimlerin anlamının çok iyi anlaşılması ve kavranması gereklidir. Örneğin; ISO 50001’de, enerji kullanımı ile enerji tüketimi aynı şeyi tanımlamaz. Enerji kullanımı, “enerji uygulaması” olarak tanımlanır. Örnekler arasında, ısıtma, soğutma, aydınlatma, havalandırma ve ulaşım sayılabilir. Enerji kullanımı, enerjinin tüketildiği yer, donanım, sistem ve işlemlerle ilişkilidir.
   b) EnPG’leri, EnYS’nin veya EnYS standardının kalbidir. Çünkü EnYS standardının ana amacı; EnYS’nin ve enerji performansının sürekli iyileştirilmesidir.
   c) Kuruluşlarda, uygun EnPG’nin seçilmesi büyük önem taşır. Bu göstergeler, donanımlardan başlayıp tüm sistemi kapsayacak şekilde ele alınmalıdır. Salt özgül enerji tüketimine dayalı göstergeler kullanılmamalı, ilgili değişkenler ve diğer etkenler de göz önüne alınarak normalleştirme yapılmalı ve istatiksel yöntemlerden yararlanılmalıdır. Bu bağlamda, Marques [45] tarafından, istatiksel çalışmalarla ilgili olarak vurgulanan; “İstatistiklerden korkmanıza gerek yok. Uygun EPG’leri geliştirmek için matematikçi veya roket bilimcisi olmanıza gerek yoktur. Performansı yeterince izlemeye başlamak için veri toplamanız ve bazı temel Excel araçlarını kullanmanız yeterlidir.” şeklindedir.
   d) ISO 50001, ISO 9001 veya ISO 14001 gibi diğer iyi bilinen standartlar için de kullanılan sürekli iyileştirme yönetim sistemi modeline dayanmaktadır. Bu, kuruluşların enerji yönetimini kalite ve çevre yönetimini iyileştirmeye yönelik genel çabalarıyla bütünleşmelerini kolaylaştırır.
   e) Yıllık enerji tüketimi 1.000 TEP ve üzerinde olan kuruluşlar, yaptırmak zorunda oldukları etüt ve sonuç raporunu, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’na iletmeleri gerekmektedir. Ayrıntılı enerji etüdünün dört yılda bir yapılması gerekmektedir. 1.000 TEP üzeri işletmelerin de aynı zamanda ISO 50001 Belgesi alma zorunluluğu bulunmaktadır.
   f) EnPG’lerin önemi, Eggler [45] tarafından şu şekilde vurgulanmıştır: “EnPG’leri olmadan çalışmak, karanlıkta gezinmek gibidir, nereye gittiğinizi bilemezsiniz. Enerji verimliliği önlemini uygulamış olabilirsiniz, ancak bunun gerçekten işe yaradığından nasıl emin olabilirsiniz?”

KAYNAKÇA
1. Robertson, M. 2021. Sustainability principles and practice. Routledge.
2. Hepbaşlı, A. 2024. “Sürdürülebilir şehirlerde enerji yönetimi”, Deprem, Kentsel Dönüşüm ve Sürdürülebilirlik Çalıştayı, Kocaeli Sağlık ve Teknoloji Üniversitesi, 7 Ekim (TÜBA tarafından yayınlanacak).
3. Fichera, A., Volpe, R. ve Cutore, E. 2020. “Energy performance measurement, monitoring and control for buildings of public organizations: Standardized practises compliant with the ISO 50001 and ISO 50006”, Developments in the Built Environment, 4, 100024. https://doi.org/10.1016/j.dibe.2020.100024.
4. Yüksel, S., Eti, S., Dinçer, H., Gökalp, Y., Yavuz, D., Mikhaylov, A. ve Pinter, G. 2024. “Prioritizing the indicators of energy performance management: a novel fuzzy decision-making approach for G7 service industries”, Environ. Res. Commun., 6, 015003. https://doi.org/10.1088/2515-7620/ad1c07.
5. Paris, B., Vandorou, F., Balafoutis, A. T., Vaiopoulos, K., Kyriakarakos, G., Manolakos, D. ve Papadakis, G. 2022. “Energy use in open-field agriculture in th EU: A critical review recommending energy efficiency measures and renewable energy sources adoption”, Renew. Sustain. Energy Rev., 158, 112098. https://doi.org/10.1016/j.rser.2022.112098.
6. Ferrari, S., Zagarella, F., Caputo, P. ve Beccali, M. 2023. “Mapping seasonal variability of buildings electricity demand profiles in Mediterranean small islands”, Energies, 16, 1568. https://doi.org/10.3390/en16041568.
7. Kostis, P., Dinçer, H. ve Yüksel, S. 2023. “Knowledge-based energy investments of European economies and policy recommendations for sustainable development”, Journal of the Knowledge Economy, 14, 2630-2662. https://doi.org/10.1007/s13132-022-00972-5.
8. Andersson, E., Dernegård, H., Wallén, W. ve Thollander, P. 2021. “Decarbonization of industry: Implementation of energy performance indicators for successful energy management practices in kraft pulp mills”, Energy Reports, 7, 1808-1817. https://doi.org/10.1016/j.egyr.2021.03.009.
9. ISO-International Organization for Standardization. 2011. ISO 50001:2011 (E). Energy management systems-Requirements with guidance for use. Birinci Baskı.
10. TSE-Türk Standartları Enstitüsü. 2013. TS EN ISO 50001:2011: Enerji yönetim sistemleri-Şartlar ve kullanım için kılavuz.
11. ISO-International Organization for Standardization. 2018. ISO 50001:2018 (E). Energy management systems-Requirements with guidance for use. İngilizce Versiyonu.
12. TSE-Türk Standartları Enstitüsü. 2018. TS EN ISO 50001:2018: Enerji yönetim sistemleri-Şartlar ve kullanım için kılavuz.
13. ISO-International Organization for Standardization. 2014. ISO 50006:2014 (E). Energy management systems- Measuring energy performance using energy baselines (EnB) and energy performance indicators (EnPI)-General principles and guidance. Birinci Baskı. 2014-12-15.
14. ISO-International Organization for Standardization. 2023. ISO 50006:2023 (E). Energy management systems-Evaluating energy performance using energy performance indicators and energy baselines. İkinci Baskı. 2023-05.
15. Costa, E. ve Silva, R. 2023. “Energy performance ındicators for energy management systems in net zero energy buildings”, IEEE 2nd Industrial Electronics Society Annual On-Line Conference (ONCON), SC, ABD, 1-6. doi: 10.1109/ONCON60463.2023.10431073.
16. ISO-International Organization for Standardization. 2018. ISO 50008:2018. Energy management and energy savings — Building energy data management for energy performance — Guidance for a systemic data exchange approach. https://www.iso.org/standard/51871.html, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025 (Kaldırıldı).
17. ISO-International Organization for Standardization. 2019. ISO 50021:2019. Energy management and energy savings-General guidelines for selecting energy savings evaluators. https://www.iso.org/standard/67850.html, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025 (Kaldırıldı).
18. ISO-International Organization for Standardization. 2025. ISO/FDIS 50002-1. Energy audits Part 1: General requirements with guidance for use. https://www.iso.org/standard/83645.html (Gelişme aşamasında), Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
19. ISO-International Organization for Standardization. 2025. ISO/CD 50012. Energy management systems-Energy data collection plan. https://www.iso.org/standard/87067.html (Gelişme Aşamasında), Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025
20. ISO-International Organization for Standardization. 2014. ISO 50002:2014. Energy audits-Requirements with guidance for use. Birinci Baskı.
21. ISO-International Organization for Standardization. 2021. ISO 50003:2021. Energy management systems- Requirements for bodies providing audit and certification of energy management systems. İkinci Baskı.
22. ISO-International Organization for Standardization. 2020. ISO 50004:2020. Energy management systems-Guidance for the implementation, maintenance and improvement of an ISO 50001 energy management system. İkinci Baskı.
23. ISO-International Organization for Standardization. 2021. ISO 50005:2021. Energy management systems-Guidelines for a phased implementation. Birinci Baskı.
24. ISO-International Organization for Standardization. 2017. ISO 50007:2017. Energy services-Guidelines for the assessment and improvement of the energy service to users. Birinci Baskı.
25. ISO-International Organization for Standardization. 2021. ISO 50009:2021. Energy management systems- Guidance for implementing a common energy management system in multiple organizations. Birinci Baskı.
26. ISO-International Organization for Standardization. 2023. ISO/PAS 50010:2023. Energy management and energy savings-Guidance for net zero energy in operations using an ISO 50001 energy management system. Birinci Baskı.
27. ISO-International Organization for Standardization. 2023. ISO/PAS 50011:2023. Energy management systems-Assessing energy management using ISO 50001:2018. Birinci Baskı.
28. ISO-International Organization for Standardization. 2014. ISO 50015:2014. Energy management systems- Measurement and verification of energy performance of organizations-General principles and guidance. Birinci Baskı.
29. ISO-International Organization for Standardization. 2019. ISO 50045:2019. Technical guidelines for the evaluation of energy savings of thermal power plants. Birinci Baskı.
30. ISO-International Organization for Standardization. 2019. ISO 50046:2019. General methods for predicting energy savings. Birinci Baskı.
31. ISO-International Organization for Standardization. 2016. ISO 50047:2016. Energy savings-Determination of energy savings in organizations. Birinci Baskı.
32. ISO-International Organization for Standardization. 2020. ISO 50049:2020. Calculation methods for energy efficiency and energy consumption variations at country, region and city levels. Birinci Baskı.
33. Indiamart. Benefits of ISO 50001:2018. https://www.indiamart.com/proddetail/iso-50001-2018-certification-2853111849348.html, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
34. ISO. ISO 50001 Energy management. Developing an energy management system. https://www.iso.org/iso-50001-energy-management.html, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
35. Hepbaşlı, A. 2010. Enerji Verimliliği ve Yönetim Sistemi: Yaklaşımlar ve Uygulamalar. Schneider Electric Enerji Verimliliği Serisi 1. 1008 Sayfa. Esen Ofset Matbaacılık.
6. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı. “Ölçme ve değerlendirme”. https://enerji.gov.tr/bilgi-merkezi-enerji-verimliligi-olcme-degerlendirme, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
37. Afroz, Z., Gunay, H. B., O’Brien, W., Newsham, G. ve Wilton, I. 2021. “An inquiry into the capabilities of baseline building energy modelling approaches to estimate energy savings”, Energy Build, 244, 111054. http://dx.doi.org/10.1016/j.enbuild.2021.111054.
38. Qaisar, I. ve Zhao, Q. 2022. “Energy baseline prediction for buildings: A review”, Results in Control and Optimization, 7, 100129.
39. U.S. Department of Energy. Energy Efficiency and Renewable Energy (EERE). https://www.energy.gov/eere/office-energy-efficiency-and-renewable-energy, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
40. Hepbaşlı, A. 2022. “Bölüm 9: Enerji tasarrufu ve verimliliği”, Enerji: Kavramlar ve Uygulamalar (Editörler: İ. Dinçer ve M.A. Ezan), Türkiye Bilimler Akademisi, Bilim ve Düşün Serisi No: 36.
41. EnerNOC Utility Solutions. 2013. Northwest Energy Efficiency Alliance (NEEA). Energy baseline methodologies for industrial facilities, Report no. E13-265. 17 Ekim https://www.doxonomy.com/uploads/2/6/3/0/26308133/neea_energy_baseline_methodologies_for_industrial_facilities.pdf, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
42. Burghard, R. M. 2019. “Improving Energy performance indicators with the help of multivariable linear regression”, Chem. Eng. Technol., 42(9), 1861-1870.
43. Zhou, K. ve Leng, J. W. 2023. “State-of-the-art research of performance-driven architectural design for low-carbon urban underground space: Systematic review and proposed design strategies”, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 182, 113411.
44. JEMIMA. 2017. The systems approach to improve energy efficiency in manufacturing industries. White paper. ELCC/TR002:2016 (E). https://www.jemima.or.jp/en/news/file/JEMIMA_ELCC_Whitepaper_TR002_2016_E.pdf, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
45. UNIDO. INDUSTRIAL ENERGY ACCELERATOR. Energy performance measurement, indicators and benchmarking. Energy Efficiency Solutions Series. https://www.industrialenergyaccelerator.org/wp-content/uploads/FINAL-EnPIs_brochure.pdf
46. CIBSE. The ‘new’ normalisation of energy data. https://www.cibsecertification.co.uk/news/the-new-normalisation-of-energy-data/, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
47. SUECONSULTING. Chapter 6. Normalization. The ISO 50001:2018 and its implementation. Part V – Energy environmental management systems, Son erişim tarihi: 13 Şubat 2025.
48. Zhang, Y., ONeill, Z., Dong, B. ve Augenbroe, G. 2015. “Comparisons of inverse modeling approaches for predicting building energy performance”, Build Environ, 86, 177-190. http://dx.doi.org/10.1016/j.buildenv.2014.12.023.
49. Nouri, A., Frisch, J. ve van Treeck, C. 2021. “Statistical methodologies for verification of building energy perfor